Samhengi. Erindi á málþingi Sagnfræðingafélags Íslands og ReykjavíkurAkademíunnar, „Íslensk vinstri róttækni: Hugsjónabarátta eða Landráð?“ 23. nóv. 2011.

[Styttri útgáfa var flutt á málþinginu og þessi lengri útgáfa uppfærð að kvöldi 23. nóv. 2011]

Ástæður

Ég held að það sé aðeins til eitt algilt lögmál um liðna tíð: þótt sagan sé samansafn tilviljana er það samt svo að eitt leiðir alltaf af öðru. Ekkert gerist án samhengis við annað. Þetta erindi varð til vegna þess að í nýlegri bók Þórs Whitehead, prófessors í sagnfræði við Háskóla Íslands, Sovét-Ísland, var sums staðar vikið að verki mínu, Óvinir ríkisins, sem kom út árið 2006. Gagnrýni sína á efnistök í þeirri bók, sem birtust í allnokkrum neðanmálsgreinum, kallaði Þór „framlag til fræðilegra rökræðna um sögu kommúnistahreyfingarinnar í landinu“.[1] Í blaðaviðtali kvaðst hann jafnframt búast við andsvörum og fagna þeim. Fræðileg umræða væri „lífsnauðsynleg fyrir öll fræði“, og þá jafnframt gagnrýni höfunda á eigin verk.[2] Í ritdómi um Sovét-Ísland gekk Styrmir Gunnarsson svo skrefi lengra og sagði um mig og Jón Ólafsson, prófessor við Háskólann á Bifröst, sem um var farið hörðum orðum í verkinu: „Það verður fróðlegt að sjá hver andmæli þeirra verða. Þeir hljóta að svara.“[3]

Áður en Þór birti gagnrýni sína bar hann hana undir mig og bauð mér að benda á það sem mér þætti missagt. Þá fannst mér réttast að ályktanir hans birtust en síðan gæti ég sjálfur sagt mitt álit ef ég vildi. Það geri ég hér og nú, í stuttu máli, og bið áheyrendur strax afsökunar á þeirri sjálfhverfu sem einkennir erindið óneitanlega. Hún dýpkar kannski enn þegar ég bæti við að lengri útgáfu þess má finna á heimasíðu minni, www.gudnith.is.

Orð eru dýr

„Orð eru dýr,“ orti Einar Benediktsson í kvæði sínu um Davíð konung. Ég ætla ekki að rekja öll álitamál sem Þór Whitehead nefnir í verki sínu. Sumt eru staðreyndavillur mínar, annað skoðanir Þórs sem mér finnst orka tvímælis. Þannig þykir mér gagnrýni hans á frásögn mína af meintum símahlerunum í „hvíta stríðinu“ smásmuguleg en ætla þó ekki að rekja það hér.[4] Frekar vil ég nefna það sem ég tel að geti skipt máli fyrir frekari fræðilega umræðu. Leikinn hef ég með gagnrýni Þórs á hugtakið „hvíta stríðið“ til að lýsa þeim átökum sem urðu í Reykjavík síðla árs 1921. Stjórnvöld vildu þá vísa dreng frá Rússlandi úr landi út af sótthættu en Ólafur Friðriksson, einn helsti leiðtogi Alþýðuflokksins, sem kom með drenginn, Nathan Friedman, til landsins reyndi af öllum mætti að koma í veg fyrir það og hafnaði sáttaboðum stjórnvalda. Þór nefnir ekki að í bók minni notaði ég einnig hitt þekkta heitið yfir þessi átök, „drengsmálið“. Það skiptir þó ekki öllu máli því það er í sjálfu sér rétt að „hvíta stríðið“ er gildishlaðið hugtak, heiti sem önnur hinna stríðandi fylkinga gaf átökunum. „Drengsmálið“ er hlutlægara.

Á hinn bóginn notum við gjarnan hugtök þótt við ættum að vita að þau eru gildishlaðin og geta gefið falska mynd af þeim raunveruleika sem reynt er að lýsa. Í þeim efnum má hafa til hliðsjónar rannsóknir fræðimannsins Edwards Said á „óríentalisma“, „Austurlandafræðum“.[5] Hér á Íslandi mætti vel taka til endurskoðunar hugtök eins og „Nýsköpunarstjórnina“ og „Viðreisnarstjórnina“. Allt eins kæmi til greina að tala um „stríðsgróðaeyðslustjórnina“ og „síldareyðingarstjórnina“. Orð eru dýr – þau geta sagt meira en þeim er ætlað. Um leið og jákvæð heiti festast við ríkisstjórnir í almennu tali getur virst þeim mun erfiðara að gagnrýna verk þeirra.

Stundum er það þó einfaldlega svo að heiti festast í málvitund enda bendir Þór á að algengt sé að tala um „hvíta stríðið“. Sjálfur hafði ég gæsalappir um þau orð til að sýna að hugtakið væri takmörkunum háð. Sama er gert í tveimur verkum um Íslandssögu 20. aldar, bók Helga Skúla Kjartanssonar og yfirliti í ritstjórn Jakobs F. Ásgeirssonar.[6] En Þór finnst gæsalappirnar ekki duga, enda felist í heitinu „hvíta stríðið“ sú hugsun Ólafs Friðrikssonar og kommúnista „að framkvæmd landslaga við sóttvarnir væri fasistastríð og líta mætti svo á „að upphaf fasisma í Evrópu gætti í aðför hvíta liðsins að Ólafi Friðrikssyni“!“[7]

Þetta þykir mér ofmælt. Það er óþarfi að bendla okkur sem á eftir skrifum við þær ýkjur þótt við notum hið algenga heiti „hvíta stríðið“. Hitt er svo önnur og flóknari saga en mér finnst Þór gera of mikið úr þeirri vá sem skapaðist í bænum. Vissulega var ríkisvaldinu ógnað um skeið þegar Ólafur neitaði að hlýða fyrirmælum og safnaði vopnbúnu liði. Og vissulega sagði Hendrik Ottósson, einn liðsmanna hans síðar, að drengsmálið hefði snúist „að lokum um að steypa ríkisstjórn landsins af stóli með því að brjóta lög og beita lögregluna ofbeldi“. En var það svo í raun? Þessi orð þýða alls ekki að vel undirbúið valdarán hafi verið í vændum, hvað þá að það hefði tekist. Ólafur Friðriksson missti stuðning Alþýðuflokksins og Alþýðusambandsins, liðið sem stjórnvöld safnaði hafði yfirburði, danska varðskipið Islands Falk beið til öryggis á höfninni. Uppþot og átök, já, en engin tilraun til byltingar.

Ógn metin og ofmetin

Sú ályktun gefur tóninn fyrir frekari umræðu. „Gúttóslagurinn“ er hlutlaust heiti yfir átökin sem urðu þegar bæjarstjórnin í Reykjavík vildi lækka kaup í atvinnubótavinnu 9. nóvember 1932 ‒ nema mönnum þyki orðið kannski of léttvægt fyrir hinn hatramma bardaga. Í bók sinni um Sovét-Ísland lýsir Þór Whitehead sárum þeirra og ætti enginn að efast um að margir lögreglumenn máttu kallast heppnir að missa ekki lífið.[8] Í frásögn sinni finnst Þór þó nauðsynlegt að bæta við þeirri skoðun sinni að í Óvinum ríkisins sé hallað réttu máli. Þannig dugi ekki að þar séu raktar þær morðhótanir sem einn lögreglumanna fékk að heyra þegar mest gekk á vegna þess að því sé sleppt að á hann var ráðist þannig að hann bar þess aldrei bætur.[9] Samt er komist svo að orði í bók minni um lögreglumennina að kvöldi dags: „Sumir þeirra voru stórslasaðir og einhverjir báru merki bardagans alla tíð.“[10]

Þór Whitehead finnur einnig að því að í lýsingu minni á slagnum hafi ég vitnað til þeirrar endurminningar eins kommúnista að foreldrar hans hefðu um skeið óttast um annan son þeirra sem var í slagnum: „Mamma spyr hvort það geti átt sér stað að verið sé að drepa elsta soninn. Pabbi segir að lögreglunni sé trúað til alls, enda alvopnuð.“[11] Hér þykir Þór ámælisvert að ég leggi að jöfnu ótta tiltekinnar fjölskyldu og raunverulega reynslu lögregluþjóns „sem lifði naumlega af hrottalegar árásir skipulagðrar og vopnaðrar liðsveitar kommúnista“.[12]

Vissulega voru barsmíðarnar raunverulegri; þær áttu sér stað. Getur samt ekki verið að óttinn hafi líka verið ríkur í huga fólks, þó að hann hafi ekki verið á rökum reistur? Sjálfum finnst mér ég ekki leggja þetta tvennt alveg að jöfnu í bók minni og tel að afstaða og ótti þeirra sem stóðu andspænis lögreglunni hljóti að skipta máli þegar sagan er sögð.

Hvers vegna varð Gúttóslagurinn? Þór Whitehead segir okkur Jón Ólafsson álykta ranglega – mig að mestu með því að treysta verkum Jóns – að upptök átaka á kreppuárunum hafi legið í „„þjóðfélagsástandinu sjálfu““. Hitt sé sannara að „[s]kipulagt ofbeldi kommúnista hér eins og víðast annars staðar var bein afleiðing af ofsavinstrilínu Kominterns“.[13]

Að mínu mati verður að hafa í huga mun meira en Komintern og kommúnisma þegar reynt er að útskýra verkalýðsátök á kreppuárunum. Atvinnuleysi óx, fátækt var þrúgandi, börn liðu skort. Þyrfti fólk styrk frá hinu opinbera missti það kosningarétt og kjörgengi. Gísli Ágúst Gunnlaugsson sagnfræðingur komst svo að orði að viðhorf stjórnvalda til fátæks almúgafólks hefði verið „ómannúðlegt“ og bætti við að fram til ársins 1935 hefði fátækralöggjöfin byggst „að miklu leyti á viðhorfum 19. aldarmanna til framfærslumála og þeim úrræðum sem voru til lausnar þeim í dreifbýlissamfélagi“.[14] Þetta hlýtur að skipta máli þegar reynt er að útskýra hitann í mönnum 9. nóvember 1932, langt út fyrir raðir Kommúnistaflokks Íslands og Varnarliðs verkalýðsins.

Kannski má líka líta hér víðar yfir sviðið: Hvers vegna varð franska stjórnarbyltingin? Þjóðfélagsástandinu var um að kenna, sögðu sagnfræðingar lengstum á síðustu öld, til dæmis Georges Lefebvre í The Coming of the French Revolution. Áður hafði breski sagnfræðingurinn Thomas Carlyle skrifað, með sínu leiftrandi lagi sem óþarfi er að þýða á íslensku: „Hunger and nakedness and nightmare oppression lying heavy on twenty-five million hearts: this ... was the prime mover in the French revolution; as the like will be in all such revolutions, in all countries.“[15] Með nokkurri einföldun má segja að á tvö hundrað ára afmælinu árið 1989 hafi ný átök hins vegar blossað upp um orsakir frönsku byltingarinnar, atburðarás og arfleifð. Sagnfræðingar eins og Simon Schama og François Furet sáu frekar ofbeldi fyrst og fremst, án tilgangs og jafnvel án ástæðna.[16] Flestum þykja fyrirheitin um frelsi, jafnrétti og bræðralag þó enn göfug. Í nýlegu riti benti Tómas Ingi Olrich, fyrrverandi þingmaður og ráðherra Sjálfstæðisflokksins, þannig á að franska byltingin hefði átt upptök sín í óréttlátu lénsskipulagi.[17] Vera má að byltingar þyki verjanlegri, því fjær sem þær eru okkur í tíma.

En aftur að Gúttóslagnum. Vart getur seinni tíma sagnfræðinga undrað að atvinnuleysingjar og aðrir í hópi verkafólks hafi reiðst kauplækkunaráformum bæjarstjórnarinnar – til þess þurfti ekki áróður frá Moskvu með milligöngu íslenskra kommúnista. Jafnvel mætti líka taka með í reikninginn að við mótmæli og útifundi getur rás viðburða farið úr böndunum, án þess að með því sé reynt að afsaka þau ofbeldisverk sem framin voru. Höfum samt til hliðsjónar eftirfarandi lýsingu Erics Hobsbawms ‒ hann verður ekkert ótrúverðugri þó að hann hafi lengi verið í breska kommúnistaflokknum: „Next to sex, the activity combining bodily experience and intense emotion to the highest degree is the participation in a mass demonstration at a time of great public exaltation.“[18]

Og voru það ekki alþýðuflokksmenn sem hljóp hvað mest kapp í kinn í Gúttóslagnum? Stóð ekki Héðinn Valdimarsson og rétti mönnum stólfætur til að nota sem barefli? Einn þeirra sem var á vettvangi rifjaði afstöðu Héðins seinna upp: „Sagt var að Héðinn hefði viljað gera byltingu á eftir … [hann] talaði við Einar og Brynjólf en þeir sögðu að það væri ekki tímabært, þetta væri uppþot (rebellion, engin revolution). En Héðinn vildi taka völdin, þegar búið var að lemja niður lögregluna?!“[19]

Bylting eða óeirðir?

Getur hvort tveggja staðist, hitinn í jafnaðarmanninum Héðni Valdimarssyni og úrtöluraddir kommúnistaleiðtoganna, Einars Olgeirssonar og Brynjólfs Bjarnasonar? Orð Héðins um byltingu má hafa til frekara marks um ofsann sem réð 9. nóvember 1932. Héðinn var skapstór og engin ástæða er til að draga heitingar hans í efa. Hins vegar er ótrúlegt að hann hafi vaknað þennan morgun staðráðinn í að ræna völdum á Íslandi. Afstaða Einars Olgeirssonar og Brynjólfs Bjarnasonar þarf jafnframt nánari skoðunar við.

Enn nefni ég að þessa sögu skoða ég einkum út frá þeim neðanmálsgreinum í bók Þórs Whiteheads þar sem ég kem við sögu. Þór hafnar þeirri skoðun minni að Einar og aðrir í leiðtogasveit Kommúnistaflokksins hafi þóst vita að þegar „byltingin kæmi yrði það alheimsbylting sem hæfist annars staðar en í Gúttó við Tjörnina í Reykjavík“.[20] Athugasemdir Þórs eru fleiri og hann bendir meðal annars á að Einar Olgeirsson hafi sagt hugsanlegt „„að verkamenn og fátækir bændur Íslands gerðu byltingu hér á undan alþýðustéttum nágrannalandanna““. Meginniðurstaða Þórs er því þessi: „raunin var sú að kommúnistar bjuggu sig af kappi undir byltingu með stuðningi Kominterns og beittu hér tíðum markvissu ofbeldi að áeggjan Moskvuvaldsins með geigvænlegum afleiðingum“.[21]

Ekki getur nokkur maður efast um að Kommúnistaflokkur Íslands hafði á stefnuskrá sinni valdatöku, með góðu eða illu. Að því skyldi unnið. Hér dugar þó vart að taka viljann fyrir verkið. Þannig kom aldrei til þess að starfsemi flokksins yrði lýst ólögleg þótt hugur margra andstæðinga hafi staðið til þess.[22] Vera má að það sé til merkis um veikleika ríkisvaldsins enda voru kommúnistaflokkar bannaðir víða um heim. Allt eins má þó segja að í þessu hafi falist virðing fyrir þeim leikreglum lýðræðis og þingræðis sem kommúnistar samþykktu á sinn hátt með þátttöku í kosningum (að vísu aðeins í „taktísku“ tilliti en það breyttist með stofnun Sósíalistaflokksins). Þar að auki er það ætíð svo að aukið öryggi felst ekki endilega í auknu valdi. Með það í huga mótmælti Ásgeir Ásgeirsson, þingmaður Framsóknarflokks (síðar Alþýðuflokks og að lokum forseti) áformum um ríkislögreglu árið 1925 með athyglisverðum orðum: „Sú þjóð er á heljarþröm, sem ætlar að búa um sig rjett eins og bylting sje á hverju augnabragði að brjótast út. Kósakkalöggæsla er undanfari bolsévismans. Það á hvorttveggja jafnlítið erindi til okkar lands.“[23]

Að fleiru þarf að hyggja. Í verkum okkar vitnuðum við Þór Whitehead báðir í orð Einars Olgeirssonar um Gúttóslaginn í ritdeilu við Jónas Jónsson frá Hriflu:

J. J. heldur að bylting sé það að 200 vopnaðir kommúnistar ráðist á blessaða, saklausa, vopnlausa burgeisana, setji þá alla í fangelsi og taki svo völdin. Ef við hefðum viljað gera svona „byltingu“ þá hefðum við getað gert hana fyrir þó nokkru síðan. T.d. 9. nóvember. Það hefði ekki þurft meir en taka vopnabúðir Reykjavíkur að kveldi þess dags, vopna verkalýðinn að svo miklu leyti sem hægt var og svo ráðast á stjórnarráðið. Og þetta hafa auðsjáanlega hjartveikir ístrubelgir og skilningssljóir stjórnspekingar haldið að við ætluðum að gera. En það er ekki þannig sem bylting er gerð, hr. Jónas frá Hriflu. Slíkt væri „Kup“ – ekki bylting.[24]

Ég held því enn fram að leiðtogar íslenskra kommúnista hafi aldrei séð fyrir sér að fremja byltingu einir síns liðs úti á Atlantshafi. Ég get fallist á að hefðu þeir séð byltingaröldu ríða yfir Evrópu hefðu þeir látið slag standa hér og þá jafnvel áður en baráttan var til lykta leidd ytra. Hitt þykir mér ennþá ótrúlegt að þeir hefðu reynt að ræna völdum án þess að heimsbyltingin væri hafin eða við það að hefjast. Slík fífldirfska hefði verið „kup“, ekki bylting.

Hvað ef?

Hvað ef kommúnistar hefðu engu að síður látið til skarar skríða? Í bók Þórs Whitehead er það sem rauður þráður að byltingarhættan hafi alltaf vofað yfir. Á sömu lund sagði leiðarahöfundur Morgunblaðsins verkið sýna að fullveldið (og síðar lýðveldið) hefði staðið „svo tæpt að engu mátti muna“ og byltingamenn hefðu verið „aðeins hársbreidd frá því að ná ætlunarverki sínu“.[25]

Gefum okkur nú að svo hefði farið. Mín niðurstaða í Óvinum ríkisins – með hliðsjón af lýsingu Einars Olgeirssonar á mögulegu valdaráni 9. nóvember 1932 ‒ var sú að þannig „kup“ hefði aldrei varað til lengdar: „Til þess voru andstæðingar Kommúnistaflokksins allt of öflugir, hvað sem leið stöðu mála að kvöldi Gúttóslagsins. Í allra versta falli hefðu stjórnvöld orðið að leita ásjár Dana eða breska sjóhersins en ótrúlegt er að svo hefði getað farið.“[26] Þótt viðbrögð við þessari ályktun sé ekki að finna í neðanmálsgrein í Sovét-Íslandi víkur Þór Whitehead að bollaleggingum af þessu tagi í lokakafla bókar sinnar: „Hefðu Danir eða Bretar ekki sent hingað herlið og steypt rauðliðum af stóli [?]...“ spyr hann og svarar um leið: „Slíkra spurninga geta þeir einir spurt sem vita hvaða rás viðburðirnir tóku.“ Sömuleiðis segir Þór:

Þótt ráðamenn hefðu hugsanlega getað vonast til að danskur eða breskur her gengi þá hér á land, hefðu þeir tæplega getað gert sér miklar vonir um að njóta þess sjálfir að lýðræðið yrði endurreist. ... Allt sýnir þetta, hve fánýtt það er að horfa í baksýnisspegilinn um áttatíu árum eftir að atburðir gerðust og álykta að ráðamenn hefðu átt að láta sem ekkert væri, jafnvel þótt lögregla höfuðstaðarins lægi óvíg eftir átök við byltingarmenn.“[27]

Heilshugar tek ég undir þau varnaðarorð að við sem á eftir komum vitum því miður hvað gerðist næst, svo vitnað sé til orða kaldastríðssagnfræðingsins John Lewis Gaddis skrifaði („the tyranny of knowing what came next“).[28] Á hinn bóginn er mín meginályktun alls ekki sú að fyrst hjálpar var væntanlega að vænta að utan hefðu ráðamenn einfaldlega átt að láta sem ekkert væri. Þetta hefðu lesendur Óvina ríkisins til dæmis átt að geta lesið úr lokaorðum þess kafla sem fjallaði um árin milli stríða:

Árin milli stríða stóðu þeir því andspænis hvorir öðrum, þeir sem óttuðust byltingu og þeir sem vonuðust eftir henni. Og síðan bættist stríðið við með öllum sínum ógnum. Seinni ákvarðanir stjórnvalda um hervernd, símahleranir, persónunjósnir og öryggisþjónustu geta aðeins skilist í ljósi þessara fyrri tíma.[29]

Þótt ég komist að þeirri niðurstöðu að hér hafi ekki verið bráð hætta á byltingu er ég alls ekki þeirrar skoðunar að aldrei hafi verið hætta á ferðum. Ofbeldið 9. nóvember 1932 og önnur átök sýndu að lögreglan mátti ekki veikari vera. Ógnin af óeirðum var ætíð til staðar, verkfallsátök gátu farið úr böndunum. Að mínu mati er því auðskilið að stjórnvöld vildu stofna varalögreglu og ríkislögreglu og verjast á annan hátt róttækum öflum til hægri og vinstri á vettvangi stjórnmálabaráttunnar. Eftir að það var gert breyttist valdajafnvægið nokkuð kommúnistum í mót en þar að auki hlaut það að halda aftur af leiðtogum þeirra að þótt þeir gætu mögulega rænt völdum myndu þeir trauðla ná að halda þeim. Þeir vissu hvernig hafði farið fyrir Bela Kun í Ungverjalandi og byltingartilraunum í Þýskalandi fyrst eftir seinni heimsstyrjöldina. Andspænis ríkisvaldinu fundu íslenskir kommúnistar frekar til vanmáttar en yfirburða.

Hvað er kommúnisti?

Þeim neðanmálsgreinum í Sovét-Íslandi sem ég vil ræða um fer nú fækkandi. Ein veigamikil athugasemd er þó eftir. Í Óvinum ríkisins skrifaði ég að fyrstu árin eftir seinni heimsstyrjöld hefði Sósíalistaflokkurinn frekar verið „fjöldahreyfing en selluflokkur harðsnúinna byltingarsinna“.[30] Þór Whitehead segir þetta gefa „skakka mynd af flokknum“. Selluskipulagið hefði lengst af verið burðarás í öllu starfi hans, flokksmönnum almennt verið bannað að gagnrýna stefnu hans á opinberum vettvangi og „[m]eirihluti flokkskjarnans 1938‒1950 var … skipaður eindregnum kommúnistum …“ Fyrirvara setur Þór þó: „Í flokknum var áreiðanlega fjöldi manns, sem seint eða aldrei hefði tekið þátt í byltingu.“[31]

Og hvað er þá kommúnisti? Kannski það gæti orðið fundarefni Sagnfræðingafélagsins einn veturinn! Reyndar gerðist það í umræðum eftir upphafserindi Björns Bjarnasonar, fyrrverandi dómsmálaráðherra, í fundaröð þess haustið 2008 að Hannes Hólmsteinn Gissurarson, prófessor í stjórnmálafræði við Háskóla Íslands, skilgreindi kommúnista og sósíalista þannig að þjóðernishyggja þeirr hefði aðeins verið yfirvarp og þeir hefðu einfaldlega verið „handbendi Moskvu“. Undir þetta tók Björn Bjarnason og sagði „Þeir hlýddu bara kallinu frá Moskvu.“[32].

Hér er alhæft um þúsundir manna. Auðvitað er ekki unnt að gera viðamiklu álitamáli skil í stuttu erindi en mér finnst það samt enn standast að kalla megi Sósíalistaflokkinn fjöldahreyfingu frekar en selluflokk svikara að undirbúa byltingu, svo lýsingin sé aðeins umorðuð. Ég tel það ekki á rökum reist að Einari Olgeirssyni og öðrum framámönnum í Kommúnista- og síðar Sósíalistaflokknum hafi einfaldlega þótt „hyggilegra að nýta sér sterka þjóðerniskennd Íslendinga en hafna henni“ eins og Styrmir Gunnarsson komst nýlega að orði.[33] Því hvað er kommúnisti? Þess má aftur spyrja. Snemma árs 1989 – sama ár og Berlínarmúrinn féll – skrifaði Styrmir um kynni sín af Birni Jónssyni, Finnboga Rúti Valdimarssyni og Hannibal Valdimarssyni:

Það var ómetanlegt fyrir Heimdelling og blaðamann á Morgunblaðinu að kynnast þessum mönnum, lífsviðhorfum þeirra og skoðunum á dægurpólitíkinni. Ég gerði mér smátt og smátt grein fyrir því að þessir menn voru ekki „kommúnistar“, eins og bæði ég og aðrir vorum aldir upp við að trúa, heldur róttækir jafnaðarmenn. Fyrir þá Hannibal, Björn og Rút var baráttan fyrir bættum kjörum verkalýðsins hugsjón sem þeir höfðu tileinkað sér í æsku, meðal annars vegna þess úr hvaða jarðvegi þeir voru sprottnir.[34]

Einnig má nefna óbirt eftirmæli Andrews Gilchrists, sendiherra Breta á Íslandi á sínum tíma, um Bjarna Benediktsson, fyrrverandi forsætisráðherra. Vera má að Gilchrist hafi eitthvað fært í stílinn en hann rifjaði upp að Bjarni hefði farið fögrum orðum um Halldór Laxness – og líklega fór það samtal fram einhvern tímann á sjöunda áratugnum. „Hvað, þann bölvaða kommúnista?“ sagði Gilchrist stríðnislega en Bjarni svaraði: „Ég veit ekki hvort hann er kommúnisti í dag og ég hef ekki spurt hann. Og sumir kommúnistar eru skárri en aðrir. Einhverjir okkar kommúnista eru Íslendingar fyrst og svo kommúnistar og það er ekki svo slæmt.“ Samtalinu lauk svo með þessum orðaskiptum, að sögn Gilchrists: „Ég spurði [Bjarna] hvort hann ætti við að kommúnistarnir hefðu breyst. „Já, þeir hafa breyst aðeins.“ Og svo bætti hann við, með þeirri sanngirni sem einkenndi Bjarna: „Eða kannski er ástæðan sú að ég er farinn að skilja þá betur.““[35]

Heimurinn er flókinn, fólk er flókið. Doktorsritgerð sína um þjóðerni og íslensk verkalýðsstjórnmál á fyrri hluta síðustu aldar hóf Ragnheiður Kristjánsdóttir með sögu um Frakkann Fureux sem George Orwell sagði furðulegan fýr; „þótt hann væri kommúnisti þegar hann var edrú, þá varð hann heiftúðugur föðurlandsvinur þegar hann var fullur.“[36]

Íslendinga mætti líka leiða til vitnis. Eitt sinn lýsti Kjartan Guðjónsson listmálari stjórnmálaskoðunum sínum og aðild að Sósíalistaflokknum með þessum orðum: „Nei, ég var aldrei marxisti. Þetta var ósköp rómantískur kommúnismi, svona Sölku Völku kommúnismi. Maður las Kiljan, það var allt og sumt. Hersetan var efst á baugi; svo var náttúrlega verkalýðsbaráttan, en ég tók aldrei þátt í henni.“[37]

Svona gat fólkið í fjöldahreyfingunni verið. Það vissu leiðtogarnir og fyrir kom að sovéskir sendimenn á Íslandi kvörtuðu undan því að Einar Olgeirsson og aðrir kommúnistar létu ekki aðeins vera að berjast gegn yfirgengilegri þjóðrembu Íslendinga, eins og komist var að orði, heldur gengust þeir sjálfir upp í þessum smáborgaralega „þvættingi“.[38] Þjóðernishyggjan var ekki yfirvarp, frekar kjarni.

Þekktu sagnfræðinginn...

Enn vitna ég í vinstrisinnaðan breskan sagnfræðing, í trausti þess að orðin verði samt vegin á eigin forsendum: „Kynntu þér sagnfræðinginn áður en þú kynnir þér staðreyndirnar“ („Study the historian before you begin to study the facts“). Svo mælti Edward Carr á sínum tíma.[39]

Þór Whitehead hefur aldrei leynt því að hann aðhyllist ekki kröfuna um hlutleysi í sagnfræði. Árið 1980, snemma á fræðaferlinum, skrifaði Þór: „Ég er ekki í hópi þeirra sagnfræðinga, sem trúa því að þeir geti hafið sig ofar samtíð sinni og skoðunum og fjallað um málin af óskilgreindu „hlutleysi“. Ég hef ákveðin viðmið, sem ég tel óheiðarlegt að leyna. Takmark mitt er ekki að vera „hlutlaus“, heldur leita að sannleika og skýra hann.“[40]

Þetta sjónarmið er alls ekkert einsdæmi; þannig má benda á að sovétsérfræðingurinn Robert Conquest, sem skrifaði um ódæði Stalínstímans, tók í sama streng í formála rits síns, The Great Terror.[41] Hér á Íslandi kvaðst fræðimaður, sem leit með velþóknun á verkalýðsbaráttu liðinnar tíðar, jafnframt gera „eina sérstaka kröfu“ til rita um verkalýðshreyfinguna, „og hún er sú að verkið sé a.m.k. jákvætt, ef ekki hliðhollt, róttækum straumum í verkalýðshreyfingunni“.[42]

Fullkomin hlutlægni er ekki til; fræðimenn gera kröfur og setja sér viðmið. En hver var hún þá samtíðin sem Þór Whitehead kvaðst ekki getað hafið sig ofar frekar en aðrir menn? Hver voru viðmiðin? Líklega kemur helst til álita hér kalda stríðið og sú afstaða sem margir töldu sig þá þurfa að taka. Árið 1961 var Þór kjörinn í fyrstu varastjórn Varðbergs, félags ungra áhugamanna um vestræna samvinnu, langyngstur stjórnarmanna. Fjórum árum síðar skrifaði hann í Morgunblaðið um vanþekkingu margra á eðli einræðis: „Þessu fólki væri hollt að athuga stöðu sína í baráttu einræðis og lýðræðis í ljósi sögunnar. Harður er dómur hennar um fyrirrennarana, en harðari mun hann verða, því að í skjólhús þekkingarleysis er nú eigi í að venda.“[43]

Sagnfræðingar eru eins og aðrir börn síns tíma, mótaðir af samfélagi sínu og hertir í deilum ef því er að skipta. Á nítjándu öld taldi þýski sagnfræðingurinn Theodor Mommsen að þeir sem hefðu lifað sögulega daga, „færu að sjá að sagan er hvorki lifuð né sögð án ástar eða haturs“.[44] Nær okkur í tíma og rúmi sagði Styrmir Gunnarsson eitt sinn við unga fréttakonu: „Þú hefur ekki minnstu möguleika ... til að skilja andrúmsloftið á þessum fyrstu tveimur áratugum kalda stríðsins. Það var svo ofboðslega hatrammt.“[45]

Eftir hrun kommúnismans hefur mörgum þeirra sem börðust gegn honum því þótt varða miklu að „dómur sögunnar“ verði lýðum ljós. „Kalda stríðið – dómur sögunnar“ hét erindi Björns Bjarnasonar hjá Sagnfræðingafélaginu sem áður var vitnað til. Þegar til stóð að gefa út nýja útgáfu af The Great Terror var Robert Conquest spurður að því hvað verkið ætti að heita, og svaraði hann þá samstundis: „How about I Told You So, You Fucking Fools?“[46]

Ritunartíma Sovét-Íslands má einnig hafa í huga. „Sagan endurtekur sig,“ skrifar Þór Whitehead í bókinni og vísar til árása á lögreglumenn „sem vörðu Alþingishúsið fyrir æstum mannfjölda í janúar 2009“. Líkur leiðir hann einnig að því að íslenska ríkið sé enn eins vanmegna og það hafi verið frá fullveldisheimt 1918: „Það sé í raun vanbúið til að framfylgja lögum og vernda stjórnskipulagið, ef fjölmennur hópur manna tekur sig saman um að veita því andspyrnu eða ákveður að reyna að steypa löglega kjörnum yfirvöldum með valdi.“[47] Ekkert er ofsagt um æsinginn í ársbyrjun 2009 þegar „búsáhaldabyltingin“ stóð sem hæst. Sömu vanþóknun má hafa á þeim sem hafa síðar talið vald fólksins felast í að kasta eggjum að öðrum. Varast þarf þó að gera of mikið úr mótmælum og óeirðum. Þeir voru til sem grunaði í hita leiksins átakaveturinn 2008-2009 að „valdarán“ væri í bígerð og illvirkjarnir hefðu jafnvel þegar „gert ráðstafanir til að verða sér út um mikið magn skotvopna, skotfæra og sprengiefnis“.[48] Má vera að gögn sem staðfesta það komi einhvern tímann fram? Það hlýtur að teljast afar ólíklegt. Stoðum ríkisvaldsins var ekki ógnað svo að þær gætu brostið að fullu og öllu. Auk þess er ljóst að sú ríkisstjórn sem hrökklaðist frá völdum í janúar 2009 var þá þegar komin að fótum fram. Um ofmat á „búsáhaldabyltingunni“ (og þá líka í huga þeirra sem lofuðu hana) skrifaði ég á öðrum vettvangi:

Þegar eldar loguðu við Alþingi varð aðgerðasinnanum Naomi Klein hugsað til hinna miklu mótmæla í Argentínu í upphafi aldarinnar. „Que se vayan todos!“ hrópuðu borgararnir þá, „þeir verða allir að fara!“ En þar var kveikt í byggingum og fólk lét lífið í átökum við lögreglu. Í nóvember hafði einn Íslendinganna sem fóru á útifundi þá og síðar rifjað upp slagorð íbúa Austur-Þýskalands við hrun Berlínarmúrsins 1989: „Wir sind das Volk!“ – „Við erum þjóðin!“ En þar hafði ógnarstjórn kúgað fólk í fjóra áratugi.

Jón Ólafsson heimspekingur sá líkindi með „flauelsbyltingunni“ í Tékkóslóvakíu og þeirri „flísbyltingu“ sem þyrfti að framkvæma á Íslandi. Valur Ingimundarson, prófessor í sagnfræði við Háskóla Íslands, fann líka hliðstæður milli kerfishruns hér og í Austur-Evrópu við hrun kommúnismans en bætti við að setja yrði ákveðna fyrirvara við þann samanburð. Fyrirvararnir urðu einmitt að vera skýrari en samanburðurinn. Geir H. Haarde var ekki Erich Honecker, Hörður Torfa ekki Vaclav Havel og Austurvöllur ekki Plaza de Mayo í Buenos Aires. Búsáhaldabyltingin var einstök í Íslandssögunni og órækur vitnisburður um þau áhrif sem fjölmenn og stöðug mótmæli geta haft í vestrænu lýðræðisríki. Hún verður engu minni þótt því sé haldið til haga að hún stenst alls ekki samjöfnuð við djúpstæðara andóf gegn miklu verra ástandi annars staðar.[49]

Þekktu þá sjálfan þig...

Ég hef í þessu erindi vakið máls á þeim athugasemdum sem Þór Whitehead, gamall leiðbeinandi í fræðunum og vildarvinur, gerði við efnistök mín í Óvinum ríkisins, bók um ógnir og innra öryggi í kalda stríðinu á Íslandi. Ég hef helst rakið það sem við erum ósammála um, á ýmsu öðru sýnist mér við hins vegar hafa sömu skoðun. Hvort tveggja er sjálfsagt þegar leggja þarf mat á liðna tíð.

Samtíðin og skoðanir hennar hljóta svo einnig að skipta máli þegar ég er annars vegar, rétt eins og hér hefur verið sagt um Þór Whitehead. Ég er ekki „barn kalda stríðsins“ ef svo má að orði komast. Ég hertist ekki í þeim eldi og finnst ég ekki þurfa að kveða upp ótvíræða lokadóma um rétt og rangt þar sem þúsundir manna eru settar undir sama hatt leiðtoganna með stefnuskrána. Ég tel mig ekki vera einan um þetta sjónarmið og nefni hér til hliðsjónar ritdóm um eitt metnaðarfyllsta verk sem samið hefur verið um sögu kalda stríðsins, The Cambridge History of the Cold War í ritstjórn Melvyns Lefflers og Odds Arnes Westads.[50] Í dómnum sagði Richard Crockatt, einn kaldastríðsfræðingurinn til – og ég vitna til orða hans á frummálinu:

In mainstream Cold War historiography, of which this set of volumes is an outstanding example, there is little animus, little sense that life depends on this or that interpretation. ... the Cold War has slipped relatively painlessly into history. ... The Cambridge History of the Cold War is a monumental and highly articulate expression of a kind of consensus which exists less obviously at the level of ideology than of professional practice. Freed from the need to re-fight the old battles of the Cold War, the authors are able to explore the Cold War as history in all its riches and complexity.[51]

Ég kýs frelsið, frelsi frá því að heyja á ný gömul stríð og frelsi til að skrifa frekar um þau. Það þýðir alls ekki að með því sé lögð blessun yfir ofbeldisverk eða ógnarstjórnir. Ég vil einfaldlega stefna að ítrustu hlutlægni og sjá atburði frá mörgum sjónarhólum þótt ég viti um leið að það sé í raun ómögulegt. En hér má taka viljann fyrir verkið og reyndar hefur sumum fundist ég vera allt of hlutlægur, skorta dómhörku og veigra mér við að álykta um menn og málefni. Til dæmis kvartaði Jón Ólafsson, prófessor við Háskólann á Bifröst, undan því að bók mín um bankahrunið 2008 væri alltof hlutlaus.[52] Aðrir hafa á hinn bóginn lofað þessa viðleitni. Þannig sagði Ólafur Stephensen, núverandi ritstjóri Fréttablaðsins, í ritdómi um Óvini ríkisins að höfundurinn reyndi „að sýna fyllstu sanngirni, bæði gagnvart þeim sem ákvarðanir tóku um hleranir og eftirlit og þeim sem voru undir eftirliti, og [legði] sig almennt í framkróka við að sýna allar hliðar málsins“.[53] Hinu verður svo einnig að halda til haga sem annar lesandi verksins, Kristján B. Jónasson bókaútgefandi, skrifaði um það: „Svokallað „vinstra fólk“ og svokallað „hægra fólk“ hefur hvorttveggju hvíslað í mín eyru að Guðni sé málpípa andhverfunnar“.[54]

Hvað veit ég? Enginn er dómari í eigin sök. Stundum verður mér þó hugsað til þess að ég sé kannski eins og sagnfræðingurinn sem hinn breski Acton lávarður hafði lítið álit á og skrifaði um í hneykslunartón: „Hann kappkostar ekki að færa sönnur á mál eða leita ótvíræðra niðurstaðna, heldur líkar honum betur að fara um vígvelli mikilla átaka og ástríðna með forvitnissvip ... og silkihanska á höndum.“[55]

„The intelligence services and the left wing political movements. The case of Iceland“. Fyrirlestur á ráðstefnu Syddansk Universitet í Esbjerg, „Socialism in the Baltic Area – Sozialismus im Ostseeraum“, 14.-17.12.2007.

Hér eru glærur þessa erindis.

Leitin að sannleik um símhleranir. Smásaga úr lífi sagnfræðings. Hugvísindaþing Háskóla Íslands, 4. nóvember 2006.

Senn kemur út bók sem ég hef verið að skrifa með hléum undanfarin ár. Hún er um eftirlit með róttækum öflum í kalda stríðinu á Íslandi og ég ætla að rekja hér aðeins söguritunina, einkum þann hasar sem hefur verið út af upplýsingum um símahleranir sem ég kynnti fyrr á þessu ári.

Hugmyndin bókinni vaknaði í ársbyrjun 2003 þegar ég rakst á skýrslu á breska þjóðskjalasafninu frá árinu 1972 um íslenska „öryggisþjónustu“. Þar var að finna lýsingu á kerfisbundinni skráningu alls kyns upplýsinga um íslenska „kommúnista“. „A detailed and efficient card index,“ sögðu Bretarnir meðal annars.[1]

Sumarið 2003 hófst ég handa við frekari rannsóknir hér heima á Íslandi. Þótt rangt væri að segja að mér hafi staðið allar dyr opnar virtist enginn reyna að leggja stein í götu mína. Sumarið eftir, eða þar um bil, var staðan orðin sú að ég hafði heimildir fyrir því, eins og ég greindi reyndar skýrlega frá í viðtali í Fréttablaðinu á þeim tíma, að einhvers konar „öryggisdeild“ hjá lögreglunni í Reykjavík hefði fylgst með „kommúnistum“ og haldið einhvers konar spjaldskrá um þá. Ekki vakti það þó mikla athygli! En ég var líka farinn að halda að símar hefðu verið hleraðir. Það hlaut að hafa verið hluti eftirlitsins.

Þegar ég hóf mína leit að heimildum um símahleranir ræddi ég við fólk hjá hinu opinbera sem ætla mátti að hefði kannski átt hlut að máli. Sumir sem höfðu frá einhverju að segja voru tregir til. Þar að auki gat leikið vafi á að menn mættu yfirleitt upplýsa um það sem þeir höfðu gert og komist að í starfi sínu. Svo ræddi ég auðvitað við þá sem höfðu verið í andófi og mótmælum á sínum tíma; herstöðvaandstæðinga, Fylkingarfélaga og fleiri.[2]

Munnlegar heimildir gátu þó ekki dugað einar og sér. Var mögulegt að finna skrifleg gögn um símahleranir á Íslandi. Það var stóra spurningin. Og hvar þá? Frá árinu 1941 hefur verið til staðar heimild í lögum til símahlerana; frá árinu 1951 í lögum um meðferð opinberra mála og var lagagreinin svohljóðandi: „Dómari getur, þegar öryggi ríkisins krefst þess eða um mikilsvert sakamál er að ræða, úrskurðað hlustanir í síma, sem sökunautur hefur eða ætla má hann nota.“[3]

Sem sagt, ef farið var eftir lögum um hleranir þurfti úrskurð dómara til. Þeir úrskurðir hefðu verið kveðnir upp fyrir luktum dyrum, en færðir til bókar. Sú dómabók lægi væntanlega annað hvort hjá dómstólum eða á Þjóðskjalasafni. Það sakaði ekki að spyrja að því. Ég gerði það; bæði á safninu og hjá Héraðsdómi Reykjavíkur, arftaka Sakadóms Reykjavíkur sem hefði úrskurðað um símahleranir á sínum tíma.

Og nú hljóp á snærið! Flutningur skjala frá Héraðsdómi til Þjóðskjalasafns var í bígerð og 7. janúar 2005 var mér sagt að þar gæti verið að finna þær heimildir sem ég leitaði að. Starfsfólk safnsins hefur alla tíð verið mér mjög hjálplegt;. Nú, Rík fræðileg rök þyrftu þó að vera til þess að hleranagögnin yrðu gerð aðgengilegar, með ströngum skilyrðum. Við það var ekkert að athuga og ég samdi – með aðstoð lögfræðings og vinar, Guðjóns Ólafs Jónssonar alþingismanns – ítarlega greinargerð – sjö blaðsíður – þar sem raktar voru hugsanlegar takmarkanir á aðgangi, ákvæði laga og reglna um heimild til aðgangs og fræðileg rök fyrir heimild til aðgangs.[4]

Í greinargerðinni sagði meðal annars um persónuvernd: „Sjálfsagt virðist ... að aðgangur að þeim gögnum, sem sótt er um, verði þannig skilyrtur að nöfn þeirra, sem í hlut eiga, verði ekki gerð opinber, nema með skriflegu samþykki þeirra.“

Um miðjan mars 2005 voru gögn um símahleranir flutt sérstaklega frá Héraðsdómi Reykjavíkur til Þjóðskjalasafns Íslands að beiðni minni. Síðan var hringt til mín og sagt að ég gæti haldið á safnið og litið á þau þegar ég vildi. Ég lét ekki segja mér það tvisvar.

Sjaldan hef ég verið jafnspenntur í mínu sagnfræðigrúski og mánudagsmorguninn 21. mars 2005. Þá var ég kominn upp á Þjóðskjalasafn og trúði vart eigin augum þegar ég fletti „Lögregluþingbók 249“, með þéttskrifuðum síðum sem náðu í tíma talið allt til ársins 1976. Þarna voru þeir hver á eftir öðrum, dómsúrskurðir um símahleranir í kalda stríðinu, 1949, tveir árið 1951, aftur árið 1961, 1963 og loks 1968.

Þegar ég var búinn að fá aðgang að dómsúrskurðunum (og skrifa þá alla upp í tölvu ásamt beiðnum og fylgiskjölum; ljósritun var óheimil) hélt ég áfram að leita upplýsinga hjá heimildarmönnum og vinna á annan hátt að þessari rannsókn.

Í upphafi þessa árs var ég kominn með það mikið efni að ég þóttist geta gefið út litla bók um símahleranir og flutt um leið fyrirlestur á Söguþingi sem var haldið í vor sem leið. Ég náði öðru, en hinu ekki. Þar skipti miklu að ég tók að mér að skrifa yfirlitsrit um sögu landhelgismálsins og þorskastríðanna; og náði einfaldlega ekki að ljúka við bókina um hleranirnar sem óx líka mjög í meðförum mínum. Ég vildi ekki aðeins segja frá símahlerunum heldur reyna að setja þær í samhengi.

Mér þótti í fyrstu dálítið súrt þegar ég sá fram að ná ekki að ljúka við símahleranabókina um leið og ég flytti fyrirlestur á Söguþingi; en það varð að hafa það og ég sá líka fyrir mér að eftir fyrirlesturinn myndi verða unnt að segja meira í bók, því Þjóðskjalasafn hélt enn fast í þá stefnu sína að ekki mætti nefna nöfn fólks sem hafði verið úrskurðað um hleranir hjá. Ég skildi afstöðu safnsins þá en benti líka á að það væri fólkið sjálft, sem var hlerað hjá, sem ætti rétt á að vita það, og ákveða í framhaldinu um eigin nafnleynd eður ei. Þetta var rætt fram og aftur, í mestu vinsemd, og niðurstaðan varð sú að ég mætti nefna þær stofnanir sem úrskurðað var um hleranir hjá; Þjóðviljann, Sósíalistaflokkinn, Mál og menningu, ASÍ og svo framvegis, og fjölda þingmanna hverju sinni. Gott og vel, en ég skrifaði líka til safnsins, 5. maí síðastliðinn:

„Upplýsingar um símahleranir eru óhjákvæmilega þess eðlis að um þær verður mikið rætt. Mér þykir líklegt að fjölmiðlar muni leita eftir upplýsingum um nöfn þeirra sem hlerað var hjá, eða að hið opinbera ákveði rannsókn á símahlerunum. Það verður líka að hafa í huga í þessu sambandi. Og í sambandi við símahleranir snýst nafnleynd ekki um að vernda einhverja sem vilja alls ekki að nöfn verði birt því það valdi ama og sársauka; miklu frekar á það fólk sem var hlerað hjá rétt á að vita að símar þess voru hleraðir.“

Sunnudaginn 21. maí flutti ég svo erindi á söguþingi, Símahleranir á Íslandi og öryggi ríkisins í kalda stríðinu. Ég rakti þar alla dómsúrskurðina frá 1949 og 1968, og ætla ekki að gera það aftur hér.

Þessar upplýsingar vöktu athygli, eins og búist var við,[5]En hvað myndi gerast næst? Ég sá ekki fyrir mér þá atburðarás sem við höfum upplifað síðustu mánuði. Hefði ég fengið að ráða hefði hún orðið öðruvísi. Og í nokkra daga eftir að ég flutti erindið hélt ég reyndar að ég fengi að ráða, ef svo má að orði komast. Ríkisstjórn og Alþingi þurftu augljóslega að bregðast við því á einhvern hátt að fram voru komnar heimildir um símahleranir í kalda stríðinu. Halldór Ásgrímsson var forsætisráðherra og í vikunni eftir flutning erindisins bað hann mig um að koma á sinn fund; og í framhaldi af því að leggja fram tillögur um hvernig haga skyldi opinberri rannsókn á símahlerunum í kalda stríðinu. Ég setti þær saman að bragði og nefni hér það helsta; stytt hér og þar.

Reykjavík, 25. maí 2006

Rannsókn á símahlerunum í kalda stríðinu

Minnisblað til Halldórs Ásgrímssonar forsætisráðherra að beiðni hans

Útdráttur

Lagt er til að fram fari opinber rannsókn í ljósi nýrra upplýsinga um símahleranir íslenskra stjórnvalda í kalda stríðinu.

Í fyrsta lagi verði rannsakaðar símahleranir á vegum stjórnvalda 1945-1976. Leitað verði skriflegra og munnlegra heimilda um umfang þeirra og skýrslu skilað fyrir 1. október 2006, enda skynsamlegt að svara sem fyrst þeim spurningum sem hafa vaknað um umfang símahlerana.

Í öðru lagi verði strax hafinn undirbúningur að umfangsmikilli rannsókn á stöðu Íslands í kalda stríðinu. Rannsóknin dragi dám af svipuðum rannsóknum sem fram hafa farið annars staðar á Norðurlöndum eftir endalok kalda stríðsins og verði í umsjón íslenskra háskólastofnana.

Tillaga að verklýsingu vegna rannsóknar á símahlerunum

Skipaður verði hópur þriggja sagnfræðinga til rannsókna á símahlerunum. Einn þeirra verði formaður hópsins og í fullu starfi; hinir tveir í hálfu starfi. Þriggja manna ráðgjafarnefnd verði skipuð sem fylgist með starfi hópsins og leitist við að veita þá aðstoð sem hann fer fram á. ... Hópurinn hefji störf 1. júní 2006 og skili skýrslu sem gerð verði opinber ekki síðar en 1. október 2006.

Þess skal vænst að í skýrslu rannsóknarhópsins komi fram eins skýr svör og unnt er við eftirfarandi spurningum:

-          Hve oft féllu dómsúrskurðir um símahleranir í þágu öryggis ríkisins á tímabilinu?

-          Hvaða rökstuðningur fylgdi beiðni stjórnvalda um símahleranir?

-          Fóru símahleranir fram án dómsúrskurðar?

-          Hjá hverjum var hlerað?

-          Hvernig og hvar fóru símahleranir fram?

-          Hverjir tóku þátt í þeim?

-          Skiluðu hleranirnar árangri að mati þeirra sem stóðu að þeim?

-          Hverjir fengu aðgang að þeim gögnum sem öfluðust við símahleranir?

-          Hvernig voru þau gögn geymd?

-          Hvað varð um þau gögn?

Í lokaskýrslu verða nöfn þeirra, sem hlerað var hjá, ekki birt heldur verði þeim eða nánustu ættingjum tilkynnt það og þeim í sjálfsvald sett hvort sú vitneskja verði gerð heyrinkunn eða ekki.

Starfsskilyrði

Eftirtalin skilyrði þarf að uppfylla svo rannsóknin skili tilætluðum árangri:

-          Fullur aðgangur þarf að fást að skriflegum gögnum í ráðuneytum, skjalasöfnum, öllum lögregluembættum og öðrum stofnunum (þar með talið Símanum), auk dómstóla. Æðstu stjórnvöld þurfa að staðfesta það skriflega.

-          Fyrrverandi lögregluþjónar, símamenn og aðrir sem hugsanlega komu við sögu þurfa að fá skjalfesta staðfestingu stjórnvalda á því að þau æski þess að þeir tjái sig um rannsóknarefnið. Þeir þurfa að fá fullvissu æðstu stjórnvalda fyrir því að frásagnir þeirra brjóti ekki í bága við trúnaðareið þeirra.

-          Íslensk lögregluyfirvöld og starfsmenn ráðuneyta þurfa að aðstoða við öflun upplýsinga erlendis, einkum hjá lögregluyfirvöldum í Noregi og Danmörku.

Forsætisráðherra fannst þetta skynsamleg leið; ég hitti embættismenn í forsætisráðuneyti, undirbúningur var hafinn að því að starfshópurinn yrði staðsettur þar og ég var farinn að sjá fram á spennandi sumarvinnu. Má auðvitað segja að þetta hafi verið viss óvífni því ég tók fram á að ég hefði áhuga á að sinna þessu; en mér til varnar vil ég segja að þessi rannsókn átti aðeins að snúast um símahleranir á vissu tímabili og ég vissi satt að segja ekki til þess að aðrir hefðu verið að rannsaka þá sögu Íslandi; en það hefði auðvitað vel getað komið til greina að auglýsa bara eftir fólki til að sinna þessu; ég hefði sótt um.

Nú, svo kom babb í bátinn. Í fyrsta lagi þótti ljóst að setja þyrfti lög til að aflétta trúnaðarskyldu embættismanna og í öðru lagi naut þessi útfærsla ekki endilega fulls stuðnings þegar á reyndi.

Þess í stað var sú leið farin sem raun ber vitni. Hinn þriðja júní síðastliðinn ályktaði Alþingi – einum rómi nota bene – að fela ríkisstjórninni að skipa nefnd „til að annast skoðun gagna sem snerta öryggismál Íslands, innra og ytra öryggi, á árunum 1945–1991 í vörslu opinberra aðila og ákveða frjálsan aðgang fræðimanna að þeim“. Nefndin á að skila skýrslu um störf sín fyrir lok þessa árs. Fjórða október voru svo samþykkt á Alþingi lög um frjálsan aðgang nefndarinnar að gögnum um öryggismál Íslands. Í lögunum sagði jafnframt: „Þrátt fyrir lögmælta þagnarskyldu er öllum opinberum starfsmönnum skylt að svara fyrirspurnum nefndarinnar um verklag við öflun, skráningu og varðveislu upplýsinga um öryggismál Íslands“

Þetta er allt gott og blessað. Lengi lifi frjáls aðgangur fræðimanna að gögnum! Í nefndinni er sómafólk og það verður fróðlegt að sjá hvað kemur úr starfi nefndarinnar.  Það verður líka fróðlegt að sjá hvernig fyrirbærið „fræðimaður“ verður skilgreint, og hvað með þá sem var úrskurðað um hlerun hjá? Við höfum orðið vitni að því undanfarna mánuði að ýmsir hafa reynt að sækja rétt sinn í þeim efnum; og tekist það undir það síðasta; þá á ég auðvitað við Kjartan Ólafsson og Ragnar Arnalds. Ég veit að ýmsir fleiri hafa undanfarna daga og vikur sent Þjóðskjalasafni fyrirspurnir eða verið að undirbúa það. Sjálfum finnst mér að stjórnvöld – ekki Þjóðskjalasafn því það hvílir engin tilkynningaskylda á því – eigi að taka af skarið og tilkynna öllum sem úrskurðað var um hlerun hjá, að það hafi verið gert (nánustu ættingjum ef svo ber undir). Það er siðferðislega rétt; það er skynsamlegt til að afstýra dómsmálum, og þótt lög eigi ekki að vera afturvirk væri það líka í samræmi við núgildandi ákvæði um símahleranir. Í lögum um meðferð opinberra mála segir:

„Þegar aðgerð skv. 86. gr. [það er hlerun] er lokið skal þeim sem aðgerð beinist að … birtur úrskurður um hana eða tilkynnt hún og skal það gert svo fljótt sem verða má, þó þannig að það skaði ekki frekari rannsókn málsins“

Sjálfur veit ég auðvitað hjá hverjum var úrskurðað um hlerun hjá; það eru að vísu tvö eða þrjú númer árið 1968 sem er erfitt að henda reiður á, en hitt liggur allt ljóst fyrir. Fyrir utan þetta síðasta skipti voru það helst þingmennSósíalistaflokksins og það væri augljóslega rökrétt að álykta að að hinir einstaklingarnir hafi væntanlega tengst þeim stofnunum sem var hlerað hjá; Þjóðviljanum, ASÍ og svo framvegis.

Ég veit að þessi spurning hér hlýtur að vakna: Var það til fyrirmyndar að ég fékk að sjá þessi nöfn? Ég kom ekkert við sögu! Var það kannski stjórnarskrárbrot? Þannig hefur Kjartan Ólafsson skilið þau orð Þorgerðar Katrínar Gunnarsdóttur menntamálaráðherra að hann megi ekki sjá þessar upplýsingar vegna ákvæða stjórnarskrár um persónuvernd.

Ég get sagt það eitt að ég hlaut að mega sækja um aðgang að opinberum gögnum. Var einhver annar á þeim buxunum? Það leið rúmt ár frá því að ég fékk aðgang að þessum gögnum þar til ég flutti mitt erindi um þau. Mikinn hluta þess tíma voru skjalaskrár Sakadóms meira að segja á heimasíðu Þjóðskjalasafns. Það hefði verið hægur leikur fyrir áhugasaman fræðimann að skoða hana og leitast svo fyrir um það hvað væri í þessari „Lögregluþingbók 249“ eða „Lögregluþingbók V“ og þar fram eftir götunum. Þetta gerði hins vegar enginn þótt heimildirnar nánast æptu á fólk af heimasíðunni.

Þar að auki gat ég ekki ímyndað mér að svo færi að aðrir fengju ekki sama aðgang eftir að ég var búinn að kynna mína rannsókn. Að vísu sá ég fyrir mér að dómsúrskurðirnir yrðu huldir leynd á meðan sá rannsóknarhópur, sem ég lagði til að tæki til starfa, ynni að sinni skýrslu; en eftir það mættu allir nýta þá til fræðilegra rannsókna. Mér fannst líka sjálfsagt að menn yrðu að sýna fram á hvers vegna þeir vildu skoða upplýsingar um símahleranir, og vera þá bundnir sömu skilyrðum og ég.

Og svona í lokin ætla ég aðeins að nefna sumar þeirra samsæriskenninga sem hafa vaknað eftir að ég flutti mitt erindi í vor. Þá sagði einn blaðamaður Blaðsins til dæmis frá því að ég væri vinur Björgvins Sigurðssonar þingmanns Samfylkingarinnar, sem er rétt, sem betur fer. Nokkrum vikum áður hafði Björgvin lagt fram fyrirspurn á þingi um fjölda símhlerana síðustu ár; og þurfti frekari vitnanna við? Hér áttu það að vera samantekin ráð vinannna að erindi um hleranir í kalda stríðinu kæmi í kjölfarið, þingmanni Samfylkingarinnar til góðs. En það er ekkert til í þessu.

Það er ekki heldur neitt til í því sem Vigfús Geirdal sagnfræðingur leiddi líkum að í útvarpsþætti fyrir nokkrum dögum; að erindi mitt hefði verið liður í því að undirbúa jarðveginn fyrir stofnun greiningardeildar eða leyniþjónustu, sem Björn Bjarnason hefur unnið að; sem sagt Sjálfstæðisflokknum til góðs. Í þessu sambandi vil ég benda á það sem annar sagnfræðingur, Steinþór Heiðarsson, skrifaði á vefsíðuna Múrinn núna 1. nóvember. Hann benti þá á að í ár hefðu „ný og gömul njósnamál“ komist í hámæli, og niðurstaða hans var sú að „Erfitt hefði verið að ímynda sér verri martröð fyrir ríkisstjórnarflokkanna í upphafi þings með kosningavetur framundan“.[6]Og þá þarf ég kannski að taka fram að ég hafði það ekki heldur að markmiði að skapa martröð fyrir einn eða neinn! Ég bað einfaldlega um aðgang að gögnum um símahleranir sem ég ályktaði að væru til, fékk þann aðgang, hef síðan reynt að segja þessa sögu eftir bestu getu og ætla að halda því áfram.

Fólkið sem kom við sögu, fólkið sem var hlerað hjá, á að fá að vita það frá fyrstu hendi. Að þetta skuli enn þurfa að vera hulið leynd; að fólkið sjálft fái ekki fulla vitneskju um þessar staðreyndir sem liggja fyrir, og ákveða sjálft hvort það skuli hulið nafnleynd eða ekki, finnst mér ekki til fyrirmyndar. Þetta er einhvers konar öfug persónuvernd; að vernda fólk fyrir upplýsingum um það sjálft sem það vissi ekki að væru til.[7]

Aðrir eiga líka að fá að segja þessa sögu eftir bestu getu. Eins og staðan er núna get ég ekki ímyndað mér að vandaðir og virtir fræðimenn muni í framtíðinni sætta sig við nokkuð minna en þann aðgang sem ég hef fengið að njóta. Tannkremið er komið úr túpunni og það er vonlaust að troða því í hana aftur.

Inngangur

Undanfarið ár eða svo hefur talsvert verið rætt hér á landi um símhleranir og innra öryggi ríkisins í kalda stríðinu. Í þessari grein verður sú umræða rakin, skýrt frá helstu upplýsingum sem fram hafa komið, mismunandi mati manna á þeim lýst og loks verður varpað fram nokkrum spurningum sem er enn ósvarað og fróðlegt að leita svara við. Það á jú að vera megintilgangur allra rannsókna og allra fræða; að vita meira og meira, meira í dag en í gær. Í grófum dráttum má skipta þessari umræðu á líðandi stundu í fimm skeið sem eiga sér öll skýrt upphaf við birtingu nýrra upplýsinga, en síðan óljósari endi:

1)      Guðni Th. Jóhannesson, „Símahleranir á Íslandi og öryggi ríkisins í kalda stríðinu“. Fyrirlestur áSöguþingi 21. maí 2006. Ráðstefnurit væntanlegt í mars 2007.

2)      Þórs Whitehead, „Smáríki og heimsbyltingin. Um öryggi Íslands á válegum tímum“. Þjóðmál, 3. hefti, 2. árg. 2006, bls. 55-85. Tímaritið kom út 22. september 2006.

3)      „Gögn í vörslum Þjóðskjalasafns Íslands er varða dómsmál um hleranir á kaldastríðsárunum“. Birt á vefsíðu Þjóðskjalasafns Íslands, www.skjalasafn.is,  26. október 2006.

4)      Guðni Th. Jóhannesson, Óvinir ríkisins. Ógnir og innra öryggi í kalda stríðinu á Íslandi (Reykjavík, 2006). Útgáfudagur 30. nóvember 2006.

5)      „Skýrsla nefndar um aðgang að opinberum gögnum um öryggismál Íslands 1945-1991“. Birt á vefsíðu forsætisráðuneytis, www.forsaetisraduneyti.is, 9. febrúar 2007.

Hér verður auðvitað að stikla á stóru og þetta eru þá stiklurnar fimm sem verður stuðst við. Í lokin verður síðan vakið máls á ýmsum spurningum sem enn þarf að leita svara við að mínu mati. Áður en að öllu þessu kemur þarf þó að huga aðeins að upplýsingum, umræðum, getgátum og ásökunum um símahleranir og annað eftirlit út af öryggi ríkisins fyrir alla orrahríðina undanfarið ár.

Forsagan

Strax við upphaf kalda stríðsins héldu þeir, sem voru lengst til vinstri í  hinu pólitíska litrófi á Íslandi því fram, að stjórnvöld hleruðu síma þeirra og bæru við ótta um öryggi ríkisins. „Símahleranir hafnar“, þrumaði Þjóðviljinn til dæmis í lok mars 1949 þegar tekist var á um aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu.[1] Engar sönnur voru færðar á það en þá þegar var heimild í fjarskipalögum til hlerana „þegar öryggi landsins krefst þess eða um mikilsverð sakamál er að ræða“.[2] Snemma árs 1951 var slík heimild felld inn í lög um meðferð opinberra mála. Í 47. grein þeirra sagði: „Dómari getur, þegar öryggi ríkisins krefst þess eða um mikilsvert sakamál er að ræða, úrskurðað hlustanir í síma, sem sökunautur hefur eða ætla má hann nota.“[3]

Árið 1960 hélt Þjóðviljinn því fram að Sigurjón Sigurðsson, sem hafði tekið við embætti lögeglustjóra árið 1947, stæði fyrir því að símar sumra lögregluþjóna væru hleraðir. Aftur vantaði þó ótvíræðar sannanir og var ekki að undra að Morgunblaðið kallaði ásakanirnar „heilaspuna kommúnistablaðsins“.[4] Orð var gegn orði og þar við sat.

Þegar „68-kynslóðin“ svokallaða fór að láta að sér kveða jókst svo grunur vinstrimanna um símahleranir á vegum lögreglunnar. Leiðtogar róttækra námsmanna og Fylkingarinnar, baráttusamtaka sósíalista, voru til dæmis vissir um að símtöl þeirra hefðu verið hleruð þegar von var á William Rogers, utanríkisráðherra Bandaríkjanna, í heimsókn í Árnagarð vorið 1972.[5]

Árið eftir áttu forsetar Bandaríkjanna og Frakklands, Richard Nixon og Georges Pompidou, fund hér á landi og þá vöknuðu aftur grunsemdir um hleranir. Ólafur Ragnar Grímsson, sem þá var í miðstjórn Framsóknarflokksins, sat í útvarpsráði og var lektor í stjórnmálafræði við Háskóla Íslands, hélt því fram í sjónvarpsþætti fyrir komu þjóðhöfðingjanna að „vissir símar“ væru nú hleraðir. Jón Skúlason póst- og símamálastjóri vísaði ásökunum Ólafs Ragnars á bug en hann fór þó út á hálan ís þegar hann hélt því fram að mjög erfitt væri að koma hlerunum við á Íslandi; „þyrfti mikinn útbúnað til slíks og það færi ekki framhjá neinum ef einhver hefði frammi tilburði til símahlerunar“.[6] Leynilegar hleranir höfðu verið hægðarleikur og voru það enn, einkum vegna þess að nær örugglega var þá búið að koma upp fullkominni aðstöðu til slíkra verka á nýju lögreglustöðinni við Hverfisgötu.[7]

Þeir sem voru hvað „aktívastir“ í „villta vinstrinu“ héldu því einnig fram að kerfisbundnar og víðtækar hleranir færu fram á Íslandi rétt eins og í „öðrum löndum auðvaldsins“. Um þetta þyrfti ekki að deila þótt eðli málsins samkvæmt væri erfiðara að finna sannanir fyrir athæfinu.[8]

Árið 1976 kom út bók þeirra Baldurs Guðlaugssonar og Páls Heiðars Jónssonar um óeirðirnar við Alþingishúsið 30. mars 1949. Þeir höfðu spurst fyrir um hleranir þá daga en fengu engin svör nema þau að væntanlega hefði enginn tækjabúnaður til slíks verið fyrir hendi.[9] Það var auðvitað ekki rétt en laganeminn Haraldur Böðvarsson fékk í besta falli svipuð svör árið 1989 þegar hann vann að kandídatsritgerð sinni í lögfræði, „Framkvæmd íslenskra réttarreglna um símahlerun og bréfleynd“. Haraldi tókst að skrifa yfirlit um gildandi lög um efnið en hann komst að því, eins og hann rakti í formála verksins, „að aðilar þeir, sem um þessi mál fjalla hérlendis, voru flestir mjög tregir eða ófáanlegir til að veita upplýsingar um þessi mál“.[10]

Um sama leyti leitaði Kristín Halldórsdóttir, þingkona Kvennalistans, svara á Alþingi um símahleranir síðastliðinn áratug og fékk þau svör Halldórs Ásgrímssonar dómsmálaráðherra að þær hefðu aðeins átt sér stað vegna gruns um fíkniefnabrot.[11] Ítarlegar tölur um fjölda hlerana ár hvert fylgdu svarinu en sjö árum síðar, árið 1996, bar hins vegar svo við að þegar Svavar Gestsson, þingmaður Alþýðubandalagsins, æskti upplýsinga um hleranir veitti Þorsteinn Pálsson dómsmálaráðherra þau svör að upplýsingar fyrir árið 1992 væru svo brotakenndar að ekki væri hægt að taka þær saman.[12] Jafnframt var haft eftir Sigurði Tómasi Magnússyni, deildarstjóra í dómsmálaráðuneytinu, í Morgunblaðinu  að „mál sem vörðuðu öryggi ríkisins væru afar fátíð og dómsmálaráðuneytinu væri ekki kunnugt um að óskað hefði verið eftir símahlerunum í slíkum málum.“[13] Seinna átti eftir að liggja fyrir að sú yfirlýsing gat ekki staðist.

Um þessar mundir höfðu komist í hámæli fregnir af umfangsmiklum hlerunum yfirvalda í Skandinavíu, einkum í Noregi. Þær uppljóstranir virtast ekki vekja þær spurningar hvort eitthvað svipað hefði farið fram hér á landi en þó má geta þess að árið 2004 vakti Steingrímur J. Sigfússon, leiðtogi vinstri grænna, máls á því í þingsölum hvað hefði viðgengist annars staðar á Norðurlöndum. „Þarna er því saga og þarna eru spor sem hræða í þessum efnum,“ sagði Steingrímur. „Svo er ekki endilega að mér sé kunnugt um slíkt hér á landi“.[14] Síðan gerðist ekki neitt fyrr en vorið 2006.

Svipaða sögu má í raun segja af skrifum og umræðum um annars konar eftirlit en hleranir á tíma kalda stríðsins. Á áttunda áratugnum héldu róttækir vinstrimenn því fram að lögreglan fygldist með mótmælafundum þeirra, tæki ljósmyndir og skráði niður hverjir væru á vettvangi.[15] Árið 1986 viðurkenndi Böðvar Bragason, lögreglustjóri í Reykjavík, í viðtali við Helgarpóstinn að frá árinu 1950 hefði embætti hans sinnt „því sem má kalla „innri öryggismál“ eða eitthvað annað“. Um það væri þó fátt meira að segja: „Af eðlilegum ástæðum get ég ekki skýrt frá því í hvaða formi þetta hefur verið í gegnum tíðina og ég get ekki heldur skýrt frá því í hvaða formi þetta er í dag.“[16] Lögreglustjóri tók svo í sama streng tæpum áratug síðar, þá í viðtali við Morgunpóstinn.[17] Enginn krafðist þó frekari upplýsinga, að því er best verður séð, og hér má þegar varpa fram nokkrum spurningum sem hljóta að vakna:

1)            Brugðust blaða- og fréttamenn skyldum sínum? Í Skandinavíu leituðu þeir t.d. stöðugt upplýsinga og fréttir þeirra réðu án efa talsverðu um að hulunni var svipt af símahlerunum og öðru öryggiseftirliti.

2)            Brugðust fræðimenn? Hefði fræðasamfélagið átt að láta betur og fyrr til sín taka í rannsóknum á innra öryggi Íslands í kalda stríðinu?

3)            Brugðust stjórnvöld? Hefðu þau átt að veita upplýsingar sem þau bjuggu yfir í stað þess að þegja þunnu hljóði eða reyna jafnvel að afvegaleiða þá fáu sem reyndu að leita heimilda um þessi efni?

Að mínu mati væri ekki endilega sanngjarnt að saka fjölmiðla eða fræðaheiminn um að hafa ekki staðið sig í stykkinu, og að sama skapi er skiljanlegt að yfrmenn lögreglu og dómsmála hafi ekki viljað ræða opinskátt um hleranir þegar kalda stríðið var í algleymingi. Á hinn bóginn verður því ekki neitað að yfirlýsingar um slíkar aðgerðir í dómsmálaráðuneyti á tíunda áratug síðustu aldar voru á skjön við sannleikann allan.

„Símahleranir á Íslandi og öryggi ríkisins í kalda stríðinu“

Sunnudaginn 21. maí 2006 flutti ég fyrirlestur á Söguþingi, „Símahleranir á Íslandi og öryggi ríkisins í kalda stríðinu“.[18] Síðustu þrjú ár þar á undan hafði ég leitað heimilda um hleranir og orðið nokkuð ágengt, einkum eftir að ég fékk í mars 2005 aðgang að beiðnum lögreglu um slíkar aðgerðir og dómsúrskurðum um þær. Þau gögn höfðu verið í vörslu Héraðsdóms Reykjavíkur en voru þá komin á Þjóðskjalasafn Íslands. Í Söguþingserindinu var því lýst að í sex skipti árin 1949-68 bað lögreglan dómsmálaráðuneyti að leita heimildar dómara til símahlerana:

4)            mars-apríl 1949. Vegna umræðna á Alþingi um aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu.

5)            janúar 1951. Vegna heimsóknar Dwights Eisenhower, yfirhershöfðingja Atlantshafsbandalagsins, til landsins.

6)            apríl-maí 1951. Vegna varnarsamnings við Bandaríkin og endurkomu bandarísks herliðs.

7)            janúar 1961. Vegna umræðna á Alþingi um landhelgissamning við Breta.

8)            september 1963. Vegna heimsóknar Lyndons B. Johnson, varaforseta Bandaríkjanna, til landsins.

9)            júní 1968. Vegna utanríkisráðherrafundar Atlantshafsbandalagsins.

Úrskurðirnir sjálfir voru aðeins fleiri en sex því fyrir kom að úrskurðað væri um framhald hlerana eða að númeri skyldi bætt við og í Söguþingserindinu kom jafnframt fram að öllum skriflegum gögnum um hleranirnar hefði verið eytt, líklega í síðasta lagi árið 1977.

Allar þessar upplýsingar hlutu að vekja athygli, og jafnvel reiði eða hneykslun þeirra sem höfðu verið í eldlínunni á vinstri væng stjórnmálanna. Eitt var að gruna sitt um hleranir og annað að fá staðfestingu á þeim.[19] Á hinn bóginn vaknaði strax sú spurning á Gammabrekku, póstlista Sagnfræðingafélags Íslands, hvort hleranir hefðu í raun farið fram. „Það stóð til að hlera, svo mikið er víst“, skrifaði Már Jónsson sagnfræðingur. „En var þetta framkvæmt? Eru til góð gögn um það?“[20] Ég svaraði að bragði að fyrst beðið væri um að hlerunum væri haldið áfram eða þess óskað að númeri væri bætt við lægi í augum uppi að aðgerðirnar hefðu átt sér stað. Þar að auki gæti ég stuðst við frásagnir manns sem kom við sögu um það að hleranir hefðu gert gagn á sínum tíma og loks taldi ég það afar ótrúverðugt að lögregluyfirvöld gripu til þess örþrifaráðs að biðja um heimild til símahlerana en nýttu hana svo ekki.[21] Má Jónssyni fannst þetta svar „taka af allan vafa“ um að hleranir hefðu verið stundaðar.[22] Sumir aðrir, til að mynda Einar Kr. Guðfinnsson sjávarútvegsráðherra og einkum Björn Bjarnason dómsmálaráðherra, héldu á lofti hinum fyrri hugleiðingum Más án þess að geta seinni partsins.[23]Því verður að segja að þótt sannanir fyrir hlerunum hefðu loks fundist voru ekki allir sannfærðir. Þeir voru enn til sem vildu deila um það hvort hlerað hefði verið.

Þar að auki hafði hafði Þjóðskjalasafn aðeins veitt mér heimild til að nefna hve mörg símanúmer hefði mátt hlera hverju sinni, hjá hvaða stofnunum – t.d. Þjóðviljanum, Sósíalistaflokknum og Samtökum herstöðvaandstæðinga – og hjá hve mörgum alþingismönnum. Hins vegar mátti ég ekki nefna nein nöfn.

Í Söguþingserindinu leiddi ég líkur að því að réttlæta mætti hleranirnar árin 1949-1951 í ljósi þeirrar hörku sem þá var í stjórnmálabaráttunni. Beiðnir um hleranir á sjöunda áratugnum orkuðu hins vegar tvímælis að mínu mati og úrskurð um slíkar aðgerðir út af landhelgissamningnum sagði ég „nálgast pólitískar njósnir“.[24] En þetta hlaut þó að vera matsatriði og þess mátti vænta að nú þegar uppvíst væri um þetta mikla mál kæmu kannski fleiri heimildir í dagsljósið. Þetta voru því þær meginspurningar sem enn var ósvarað eftir Söguþingserindið í maí 2006:

1)      Hjá hverjum var hlerað?

2)      Voru ástæður hlerana gildar?

3)      Var fleiri heimildir að finna um hleranir?

Það lá í augum uppi að stjórnvöld kæmu með einhverjum hætti að frekari rannsókn málsins. Halldór Ásgrímsson, þáverandi forsætisráðherra og formaður Framsóknarflokksins, fór þess á leit við mig að ég leiddi hóp sagnfræðinga sem rannsakaði umfang símahlerana á Íslandi árin 1945-1976. Viðtöl yrðu tekin við þá sem komu við sögu og heimilda aflað innanlands og utan, og skýrslu síðan skilað fyrir 1. október 2006.[25] Innan ríkisstjórnarinnar munu sumir ráðherrar Sjálfstæðisflokksins hins vegar hafa verið andvígir þessari hugmynd og sátt náðist frekar um aðra leið: Hinn 3. júní 2006 samþykkti Alþingi einróma þingsályktun forsætisráðherra um skipun nefndar til að „skoða gögn sem snerta öryggismál Íslands, innra og ytra öryggi, á árunum 1945-1991 í vörslu opinberra aðila og gera tillögu um tilhögun á frjálsum aðgangi fræðimanna að þeim“. Nefndin var skipuð 22. júní 2006 og varð Páll Hreinsson, stjórnarformaður Persónuverndar, formaður hennar. Í byrjun október samþykktu þingmenn einum rómi lög sem veittu nefndinni fullan rétt að öllum „opinberum gögnum um öryggismál“ og auk þess var öllum núverandi og fyrrverandi opinberum starfsmönnum gert skylt að svara fyrirspurnum nefndarmanna „um verklag við öflun, skráningu og varðveislu upplýsinga um öryggismál Íslands“.[26] Með samþykkt þingsályktunartillögunnar í júní hafði „sú pólitíska stefna mörkuð“, eins og sagði í greinargerð með lögunum, að öll opinber gögn skyld gerð fræðimönnum aðgengileg.[27]

Á því varð aftur á móti bið. Nefndin átti að skila niðurstöðu fyrir árslok og ekki voru allir ánægðir með að bíða eftir því. Kjartan Ólafsson og Ragnar Arnalds, sem höfðu verið í forystusveit sósíalista og herstöðvaandstæðinga, voru í hópi þeirra sem vildu strax fá að vita hvort úrskurðað hefði verið um hlerun á heimilum þeirra og Þór Whitehead sagnfræðingur vildi einnig fá að kynna sér þá dómsúrskurði sem ég hafði fengið að sjá.[28] Þá krafðist Ragnar Aðalsteinsson hæstaréttarlögmaður aðgangs að öllum gögnum um hleranir sem kynnu að liggja hjá Héraðsdómi Reykjavíkur, Þjóðskjalasafni og í dómsmálaráðuneyti.[29] Um miðjan júlí voru ótilgreind gögn um símahleranir send úr ráðuneytinu á safnið og um sumarið tók Þjóðskjalavörður, Ólafur Ásgeirsson, þá ákvörðun að hafna öllum beiðnum um aðgang að gögnum um símahleranir. Í „athugasemdum“ frá Þjóðskjalasafni, sem birtust 22. september 2006, voru raktar þrjár ástæður til þessarar niðurstöðu:

1)            Persónuverndarsjónarmið því ekki mætti „greina frá upplýsingum um málsaðila“.

2)            Skortur á skýrum lögum og reglum um aðgang að gögnum af þessu tagi, en bent var á að slíkar reglur væru í vinnslu í menntamálaráðuneyti (sem Þjóðskjalasafn Íslands heyrir undir).

3)            Störfum „kaldastríðsnefndar“ væri ólokið og taldi safnið „rétt og skylt“ að bíða þeirrar niðurstöðu.[30]

Þessi afstaða Þjóðskjalasafns Íslands sætti nokkurri gagnrýni, og í raun varði enginn hana utan safnsins. Þannig sendi Ragnar Aðalsteinsson menntamálaráðuneyti stjórnsýslukæru fyrir hönd Kjartans Ólafssonar og Hannes Hólmsteinn Gissurarson skrifaði ítrekað um það óréttlæti sem fælist í því að einn maður fengi aðgang að gögnum en annar ekki.[31]

„Smáríki og heimsbyltingin. Um öryggi Íslands á válegum tímum“.

Fólk vildi vita meira og meira en fékk það ekki. Að vísu urðu þau tíðindi sama dag og „athugasemd“ Þjóðskjalasafns birtist að hausthefti tímaritsins Þjóðmála út. Það hafði að geyma einkar fróðlega grein Þórs Whitehead, „Smáríki og heimsbyltingin. Um öryggi Íslands á válegum tímum“.[32] Í greininni var í fyrsta sinn greint ítarlega frá starfsemi öryggisþjónustu lögreglunnar í Reykjavík sem tók til starfa árið 1950. Þór lýsti starfsemi hennar í hnotskurn allt kalda stríðið á þann veg að „2-3 menn [héldu] uppi öryggisþjónustu á vegum lögreglunnar, reyndu að fylgjast ögn með umfangsmikilli starfsemi sendiráða austantjaldsríkjanna, vinna hér gegn njósnum sem tugir sendiráðsmanna höfðu að atvinnu og líta eftir öryggi einstakra ríkisstofnana og háttsettra erlendra gesta meðfram annarri vinnu“.[33]

Í grein Þórs var því meðal annars lýst hvar aðstaða hefði verið til símahlerana í höfuðstöðvum lögreglunnar, fyrst við Pósthússtræti og síðan við Hverfisgötu. Jafnframt var rakið að öryggisþjónustan hélt spjaldskrá um þá Íslendinga sem töldust varhugaverðir að mati hennar og að hún eignaðist með tíð og tíma ýmiss konar tækjubúnað til njósna og eftirlits, til dæmis myndavélar með sérstökum linsum, hlustunartæki af ýmsum stærðum og gerðum og nætursjónauka. Þá var það einnig staðfest í Þjóðmálagrein Þórs Whitehead að gögnum um símahleranir var eytt auk annarra skjala, þar á meðal spjaldskráa. Sagt var að þessi gögn hefðu verið flutt í sumarbústað í nágrenni Reykjavíkur og brennd til ösku „í götóttri olíutunnu“ svo af varð „mikill reykur“.[34]

Vart þarf að taka fram að þessar uppljóstrarnir vöktu geysilega athygli. Þess var aldrei að vænta að einhugur yrði um þá niðurstöðu Þórs að öryggisþjónustan hefði sinnt nauðsynlegum vörnum gegn byltingarsinnum á válegum tímum. Össur Skarphéðinsson, alþingismaður Samfylkingarinnar, taldi til dæmis ljóst að starfsemi hennar hefði brotið gegn ákvæðum stjórnarskrárinnar um skoðanafrelsi og Katrín Jakobsdóttir, varaformaður Vinstri hreyfingarinnar – græns framboðs, tók í sama streng.[35] Auk þessu tókust Jón Ólafsson heimspekingur og Kjartan Ólafsson á við Þór í hatrömmum ritdeilum um þá ógn sem hefði í raun stafað af íslenskum sósíalistum – eða ekki.[36]

Spurningar vöknuðu einnig um samskipti öryggisþjónustunnar við stjórnvöld hverju sinni. Voru þau ekki jafnnáin í tíð vinstri stjórnanna 1956-59 og 1971-74 þegar Hermann Jónasson og síðan Ólafur Jóhannesson gengdu embætti forsætisráðherra og dómsmálaráðherra? Að því spurði ég í fjölmiðlum og lét að því liggja að mér þætti það ólíklegt.[37] Við það varð til uppnefnið „leyniþjónusta Sjálfstæðisflokksins“. Þór Whitehead leiddi traustar líkur að því að þeir Hermann og Ólafur hefðu vitaskuld vitað af tilvist og starfsemi öryggisþjónustunnar.[38] Hitt taldi ég þó enn réttmætt að hafa spurt hvort samskipti öryggisþjónustunnar við valdhafa hefðu ekki breyst þegar vinstri stjórnir voru í landinu.[39]

Þar að auki kom á daginn að framsóknarmennirnir Steingrímur Hermannsson og Jón Helgason, sem báðir höfðu setið í stóli dómsmálaráðherra síðar í kalda stríðinu (Steingrímur 1978-1979 og Jón 1983-1987 þegar Steingrímur var forsætisráðherra), kváðust ekki hafa vitað af því að sérstök öryggisþjónusta eða „leyniþjónusta“ hefði þá verið að störfum. Að mati Þórs Whitehead var hægt að skýra þá vanþekkingu á þann veg að þeir hefði verið spurðir um starfsemi sem hefði í raun lagst niður fyrir þeirra ráðherratíð. Eftir gagnabrennuna 1976 hefði skráningu persónuupplýsinga verið sjálfhætt og starfsemi öryggisþjónustunnar eingöngu snúist um eftirlit með útlendingum, öryggi ríkisstofnana og varnir gegn hryðjuverkum.[40]

Tæpum mánuði eftir birtingu Þjóðmálagreinarinnar varð þó uppvíst um eina rannsókn undir lok kalda stríðsins sem sneri að Íslendingum og hugsanlegri ógn við öryggi ríkisins. Þór Whitehead greindi frá því að eftir fall Berlínarmúrsins árið 1989 hefði verið reynt að leita að gagna um hugsanleg störf íslenskra manna fyrir austur-þýsku öryggislögregluna STASI. Össur Skarphéðinsson sagði nærtækast að „forystumenn íhaldsins“ hefðu fyrirskipað þá rannsókn, og ræddi í því sambandi um „skrímsladeild Sjálfstæðisflokksins“.[41] Þór Whitehead upplýsti þá að Róbert Trausti Árnason, sem þá var varafastafulltrúi Íslands hjá Atlantshafsbandalaginu, hefði verið fenginn til verksins að frumkvæði Jóns Baldvins Hannibalssonar utanríkisráðherra og Steingríms Hermannssonar forsætisráðherra. Jafnframt hefðu þeir óskað þess sérstaklega að hugað yrði að gögnum um Svavar Gestsson sem hafði stundað nám í Austur-Berlín í sínum tíma.[42] Jón Baldvin þvertók fyrir það og orð stóð gegn orði um grundvallaratriði í atburðarásinni, þótt enginn deildi um að reynt hefði verið afla tiltekinna heimilda í skjalasöfnum STASI.[43]

Nokkrum dögum áður höfðu þau stórtíðindi einnig orðið að Jón Baldvin Hannibalsson kvaðst hafa fengið að vita frá ónafngreindum tæknimanni árið 1992 að sími hans í utanríkisráðuneyti hefði verið hleraður.[44] Rannsókn að frumkvæði ríkissaksóknara studdi ekki þá frásögn en að mati Jóns Baldvins var sú málsmeðferð gölluð þar sem þeim, sem hefðu komið við sögu við hina ólöglegu iðju, hefði ekki verið tryggð sakaruppgjöf.[45]

Þótt Þjóðmálagrein Þórs Whitehead hefði varpað nýju ljósi á margt sem áður var á huldu og veitt mörg svör hlutu allar þessar nýjar fréttir um innra öryggi Íslands í kalda stríðinu að vekja nýjar spurningar. Og ekki var endilega víst að þau lægju í augum uppi, og því síður að þeir, sem hefðu eitthvað frekar um málið að segja, vildu endilega gera það. Í lok október 2006 skrifaði höfundur „Reykjavíkurbréfs“ Morgunblaðsins að því færi fjarri að símar sósíalista, herstöðvaandstæðinga og annarra hefðu verið hleraðir að ástæðulausu. Þá sögu alla mætti rekja „í miklum smáatriðum“ en frá sjónarmiði þeirra væri það „afar óhyggilegt“.[46]

„Gögn í vörslum Þjóðskjalasafns Íslands er varða dómsmál um hleranir á kaldastríðsárunum“.

Skammt gerðist nú stórra högga í milli. Hinn 16. október 2006 úrskurðaði Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir menntamálaráðherra að Þjóðskjalasafni Íslands bæri að veita Kjartani Ólafssyni aðgang að þeim gögnum um símahleranir sem hann hefði leitað eftir.[47] Safnið brást við þessu með því að leyfa Kjartani að kynna sér þau gögn sem vörðuðu eingöngu störf hans sjálfs og fékk hann þannig að sjá að úrskurðað hefði verið um hlerun í síma Sósíalistaflokksins og Samtaka herstöðvaandstæðinga árin 1961, 1963 og 1968 þegar hann gegndi þar störfum.[48] Hins vegar var strikað yfir önnur símanúmer sem fyrir komu í skjölum og dómsúrskurðum, og gilti þá einu að nokkrum mánuðum áður hafði ég fengið leyfi safnsins til að nefna allar stofnanir sem úrskurðað hafði verið um hlerun hjá.

Aðrir gengu nú á lagið; innan fárra vikna fékk Ragnar Arnalds aðgang að gögnum með sömu skilmálum og settar höfðu verið Kjartani Ólafssyni og börn Hannibals Valdimarssonar fengu staðfest að úrskurðað var um hleranir í heimasíma hans og Alþýðusambandsins árið 1961 þegar hann gegndi þar formennsku. Fimmtudaginn 26. október 2006 bætti Þjóðskjalasafn svo um betur og birti á vefsíðu sinni gögn í vörslum þess „er varða dómsmál um hleranir á kaldastríðsárunum“. Þessi ákvörðun var tekin „í framhaldi af úrskurði ráðherra og hins mikla áhuga almennings á aðgangi að skjölunum“, eins og sagði í tilkynningu safnsins. Á hinn bóginn var búið að strika yfir og afmá allar „persónugreinanlegar upplýsingar“ og var það sagt í samræmi við það ákvæði stjórnarskrárinnar að allir skuli njóta friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu.[49]

Þótt fengur væri að birtingu dómsúrskurða og beiðna dómsmálaráðuneytis um hleranir var raunin því sú að fátt hafði bæst við þær upplýsingar sem komu fram í Söguþingserindu í maí fyrr um árið. Enn vantaði nöfnin á bak við heimasímana og rök Þjóðskjalasafns fyrir þeirri leynd sættu enn gagnrýni. „Það er ekki verið að fjalla um einkalíf folks í þessum gögnum,“ sagði Ragnar Aðalsteinsson, „heldur er verið að hlera hjá stjórnmálaflokkum, frjálsum félagasamtökum, þingmönnumog öðrum sem voru virkir í stjórnmálum á þessum tíma“.[50] Sjálfur sagði ég í fyrirlestri á Hugvísindaþingi í byrjun nóvember að tilkynna ætti fólki sem kom við sögu að til væru dómsúrskurðir um hlerun hjá því; annað væri „einhvers konar öfug persónuvernd, að vernda fólk fyrir upplýsingum um það sjálft sem það vissi ekki að væru til“.[51]

Og hvernig stóð á því að einn maður hafði fengið að sjá öll nöfn og símanúmer og síðan væri það bannað öllum öðrum? Sú spurning varð enn áleitnari eftir hina takmörkuðu birtingu gagna um símahleranir. Þjóðskjalavörður lét því í veðri vaka að kannski hefðu mistök átt sér stað og farið hefði verið á svig við meginreglur um persónuvernd „í tilviki nafngreinds sagnfræðings“.[52] Hafi mistök orðið var þó ljóst að þau yrðu ekki aftur tekin. „Eins og staðan er núna“, sagði ég á Hugvísindaþingi, „get ég ekki ímyndað mér að vandaðir og virtir fræðimenn muni í framtíðinni sætta sig við nokkuð minna en þann aðgang sem ég hef fengið að njóta. Tannkremið er komið úr túpunni og það er vonlaust að troða því í hana aftur.“[53]

Óvinir ríkisins. Ógnir og innra öryggi í kalda stríðinu á Íslandi

Næstu tímamót urðu 30. nóvember 2006. Þá kom út bókin Óvinir ríkisins. Ógnir og innra öryggi í kalda stríðinu á Íslandi. Í henni var að finna frekari upplýsingar um starfsemi öryggisþjónustu lögreglunnar í Reykjavík og var meðal annars stuðst þar við áður óbirtar heimildir úr erlendum skjalasöfnum. Í þeim var að finna vísbendingar um fólk sem kynni að hafa komið fyrir í spjaldskrá öryggisþjónustunnar, til dæmis ótilgreindir háskólakennarar og Margrét Indriðadóttir, fréttastjóri ríkisútvarpsins. Þá voru rakin þau orð bandarískra embættismanna um miðjan sjötta áratug síðustu aldar að hyrfi Bjarni Benediktsson úr embætti dómsmálaráðherra, sem hann hafði gegnt frá árinu 1947, væri hætt við að Bandaríkjunum reyndist erfiðara að vinna að því með íslenskum stjórnvöldum að bæta innra öryggi á Íslandi.[54] Það hlaut með öðrum orðum að skipta máli hver gegndi þessu lykilembætti um öryggismál landsins.

Í bókinni var einnig vitnað í þær upplýsingar sem Oleg Gordíevskí hafði veitt árið 1990 um starfsemi leyniþjónustanna KGB og GRU hér á landi. Gordíevskí hafði risið til mikilla metorða innan KGB áður en hann flúði vestur fyrir járntjaldið. Hann gat þess vegna sagt frá því að sovéskir leyniþjónustumenn við sendiráðið í Reykjavík hefðu eignast sérstaka „trúnaðarmenn“ sem hefðu verið meðal framámanna í þremur stjórnmálaflokkum á Íslandi; Alþýðubandalagi, Framsóknarflokki og Sjálfstæðisflokki.[55] Við gerð bókarinnar hafði ekki tekist að afla vísbendinga um það hvaða menn þetta voru og var það því einn þeirra lausu enda sem þar var að finna. Annar laus endi snerist um „alls konar viðkvæmar persónuupplýsingar“ sem Árni Sigurjónsson, forstöðumaður útlendingaeftirlitsins, kvaðst vera að farga þegar hann vas sestur í helgan stein, að sögn Helga Þorsteinssonar sagnfræðings.[56]

Ýmsir aðrir lausir endar voru aftur á móti hnýttir í bókinni. Í henni var getið flestra þeirra sem úrskurðað hafði verið um hlerun hjá á sínum tíma. Að formi til var birting þeirra á skjön við trúnaðareið sem ég hafði undirritað. Á hitt þarf þó að líta að aðstæður höfðu gerbreyst. Fyrir lá að einstaklingar höfðu haldið í Þjóðskjalasafn og fengið allar upplýsingar um sjálfa sig og aðrir munu gera slíkt hið sama á næstunni að því er varðar þá sjálfa eða nánustu ættingja. Einnig liggur fyrir að fyrir árslok mun þingskipuð nefnd, sem ætlað var að ákvarða frjálsan aðgang fræðimanna, komast að niðurstöðu í þeim efnum. Þá liggur fyrir yfirlýstur vilji forsætisráðherra og menntamálaráðherra „að gögn frá þessum árum ... komi upp á yfirborðið; það hefur enginn neitt að fela“ (menntamálaráðherra í fréttum Ríkisútvarpsins, 16. október 2006). Loks er ljóst að einstaklingar munu, ef þurfa þykir, höfða mál fyrir dómstólum til að fá þann sama aðgang að þessum úrskurðum og mér var veittur.

„Skýrsla nefndar um aðgang að opinberum gögnum um öryggismál Íslands 1945-1991“

Þegar á reyndi tókst „kaldastríðsnefndinni“ ekki að ljúka störfum fyrir áramót eins og til var ætlast. Lokaskýrsla hennar birtist 9. febrúar 2007 og fólst í henni margs konar nýr fróðleikur, ekki síst um framkvæmd hlerana og fyrirkomulag. Tekin voru af öll tvímæli um það að hleranir hefðu átt sér stað. Nafngreindir heimildarmenn, sem átt höfðu hlut að máli, lýstu því að símtöl hefðu ekki verið tekin upp á segulband heldur hefði einungis verið hlustað og skrifað niður það sem máli þótti skipta. Nýjar heimildir um eftirlit með sendiráði Sovétríkjanna og sendimönnum þeirra komu einnig fram. Í viðaukum með skýrslu nefndarinnar var einnig vísað í markverð gögn um samskipti öryggisþjónustu lögreglunnar við ráðherra á valdaskeiði vinstri stjórnarinnar 1956-58. Fram kom að alþýðuflokksmaðurinn Guðmundur Í. Guðmundsson, sem var utanríkisráðherra, ræddi um starfsemi „öryggisdeildarinnar“ við Sigurjón Sigurðsson lögreglustjóra en vildi ekki nefna þau mál við Hermann Jónasson forsætisráðherra, hvað þá ríkisstjórnina alla.

Framtíðin

Þótt margt hafi komið í ljós undanfarna mánuðiu um símahleranir og annað eftirlit í kalda stríðinu er akurinn enn óplægður að einhverju eða miklu leyti. Hvað gerist næst? Hvað mun frekar koma í ljós. Um það er ómögulegt að segja og lokaorðin hér verða þau sömu og í Óvinum ríkisins: „Ýmislegt er … enn ósagt og gangi öðrum vel að feta sig frekar áfram í huliðsheimum hlerana, njósna og öryggisgæslu í kalda stríðinu á Íslandi.“

Haustið 2006 var enn deilt um símahleranir og innra öryggi ríkisins, eftir erindi mitt um hleranirnar á Söguþingi um vorið og svo grein Þórs Whiteheads um öryggismál í tímaritinu Þjóðmálum. Í tveimur greinum í Morgunblaðinu tókumst við Þór aðeins á, meistarinn og lærisveinninn ef svo má segja... Grein Þórs má lesa hér og mína hér.